Het ballet van de nacht.

Lodewijk XIV als eerste balletster in

Het ballet van de Nacht.

Hoewel zijn vader Lodewijk XIII in meerdere balletten in de rol van een zonnegod of - koning was opgetreden, is Lodewijk XIV tenslotte de geschiedenis ingegaan als de Zonnekoning. 

De aanleiding hiervoor was het eerste optreden van Lodewijk XIV als hoofdrolvertolker in een hofballet: in 1653 als letterlijk schitterend uitgedoste Zonnekoning in Het ballet van de nacht. Dat hij in het algemeen zo werd genoemd, is echter te danken aan de glans die hij aan zijn koningschap wist te geven. Dit geldt als een hoogtepunt van de absolute monarchie die al onder Lodewijk XIII was voorbereid door ministers zoals Richelieu en Mazarin.

Spreekwoordelijk, en het voorbeeld bij uitstek voor alle andere Europese vorstenhoven, was de statie die Lodewijk XIV voerde in het voor hem luisterrijk verbouwde en ingerichte paleis te Versailles. Ook als staatsman wist hij zoveel prestige voor Frankrijk en zichzelf te verwerven, dat rond hem een bijna vergoddelijkte persoonsverheerlijking ontstond. In het algemeen was de etiquette aan het hof gedetailleerd en streng voorgeschreven alsof het ging om een religieus ritueel voor een godheid. Ook de eenvoudigste handelingen van Lodewijk XIV werden ceremonieel opgeluisterd-, het gold bijvoorbeeld als een buitengewoon groot voorrecht, wanneer men 's ochtends het opstaan van de koning mocht gadeslaan. Zo werd van de ochtend tot de avond het gehele dagelijkse leven aan het hof geregeld door tal van ceremoniën.

De vorst vormde hiervan het absolute middelpunt, waarom alles draaide. De fameuze tuinen van het paleis in Versailles waren door tuin-architekt Le Nótre bijvoorbeeld zó ontworpen dat het strikt geometrische lijnenspel van zijn tuin-ontwerp was gericht op de slaapkamer van de koning die vandaaruit het meeste overzicht had. Deze centralistische benaderingswijze gold ook voor de teater- voorstellingen. Want zowel het toneelbeeld als de handeling was gericht op de plaats die voor de koning was gereserveerd: het midden van de eerste rij zetels in de zaal. 

De cultus rond zijn persoon werd ook danig gestimuleerd door Lodewijk zelf, die twee uitzonderlijk grote hartstochten kende: zichzelf en het theater. Deze passies leefde hij vooral uit in grandioze feesten die soms dagen duurden. Hierbij konden in Versailles voorstellingen worden gegeven in het theater van het paleis, of op podia die dan werden opgericht op het voorplein of in de tuinen van het paleis. Op de kosten werd nauwelijks gelet en schitterend vuurwerk hoorde ook bij deze theatrale feesten. Wat zijn eigen persoon betreft, kon Lodewijk XIV zijn twee belangrijkste hartstochten aanvankelijk ook kombineren door - in het voetspoor van zijn vader Lodewijk XIII - zelf in hofballetten op te treden als vertolker van belangrijke rollen. Het majestueuze voorkomen waarmee de koning gewoonlijk al imponeerde, moet ook aan zijn toneelverschijning een magnetiserende werking hebben gegeven. Al dan niet gerechtvaardigd door zijn prestaties - want het gevlei kende uiteraard geen grenzen - was Lodewijk in ieder geval zo sucsesvol dat hij, als een uitzonderlijk gevierde danser, kan gelden als de eerste balletster in de geschiedenis. Mede hierdoor heeft hij ook een belangrijk aandeel gehad in de ontwikkeling van het zogeheten klassieke hofballet dat in de baroktijd onder Lodewijk XIV de overheersende vorm van hofballet werd. Zeer kenmerkend voor het klassieke hofballet is dat er niet een doorlopend verhaal werd uitgebeeld maar dat de verschillende episodes wel alle met een bepaald thema of onderwerp te maken hadden. 

Le Roi Danse: http://www.youtube.com/watch?v=BD6quh97id0

-->Le Roi Danse. Ballet de la Nuit: Ouverture

In Het ballet van de nacht (1653) - waarin Lodewijk zelf zijn eerste triomf als balletdanser vierde - ging het bijvoorbeeld om de overwinning van het Goede op het Kwade, gesymboliseerd door de overwinning van de Dag op al het slechte van de Nacht. De veertienjarige Lodewijk vertolkte in dit hofballet zes verschillende rollen; de laatste, die van de Opgaande Zon, was tevens bedoeld als allegorie op de heerlijkheid en grootse toekomst van de jonge koning.

De structuur van Het ballet van de nacht was, zoals gebruikelijk, ontleend aan die van de maskerade-balletten en er waren niet minder dan drieënveertig verschillende optredens van groepen ('entrées'). Deze maakten deel uit van allerlei episodes die waren ondergebracht in vier grote bedrijven. leder bedrijf symboliseerde een tijdsperiode van drie uur zodat het hele ballet de tijdsspanne aangaf van twaalf uren - van zes uur in de namiddag tot zes uur in de ochtend - waarbinnen de avond en de nacht vallen. De opzet is hieronder samengevat. 

Eerste bedrijf: van zes uur tot negen uur in de avond. In een proloog verschijnt de Nacht met haar gevolg van twaalf Uren. Hierna gaat de Zon onder en neemt de Nacht de macht over. Om te laten zien wat er dan - volgens het libretto - 'gewoonlijk gebeurt in stad en land', treden personages op zoals boeven, jagers, herders, zigeuners, messenslijpers, lampaanstekers en dansers die zijn verkleed als lampen of lamphouders. Een groteske serenade wordt uitgevoerd door bedelaars, zwervers en namaakkreupelen die hun stokken wegwerpen. Om aan de handeling een lokale kleur te geven, is het toneelontwerp ontleend aan een herkenbaar, eigentijds plein in de hoofdstad, dat toen zo berucht was dat zelfs de politie zich er niet waagde.

Tweede bedrijf: van negen uur 's avonds tot middernacht, de tijd voor feesten en boetten. Hierin worden drie kleinere, afzonderlijke hofballetten uitgevoerd. Het begint met De bruiloft van Thetis, waarvan het verhaal is ontleend aan de Griekse mythologie: de zeegodin Thetis wordt door de oppergod Zeus gedwongen te trouwen met koning Peleus. Tevergeefs tracht Thetis aan haar bruidegom te ontkomen door allerlei gedaanteverwisselingen te ondergaan, waarbij ze beurtelings de vorm aanneemt van water, vuur, wilde dieren en vreesaanjagende zeemonsters. Het volgende ballet is ontleend aan het middeleeuwse Roelantslied dat gaat over Karel de Grotes paladijn Roelant en diens nederlaag in de strijd tegen de Spaanse 'Moren'. Het derde stuk is een burlesk ballet in de vorm van een pantomime en gespeeld volgens de karikaturale of groteske stijl van de commedia dell'arte. De kwade krachten van de Duisternis - die zijn voorgesteld door zinnebeeldige personages zoals Somberheid en Ouderdom - worden verjaagd door de liefdesgodin Venus, geholpen door Comus, de Opgewekte Geest, en de geesten van Glimlach en Spel. 

Derde bedrijf: van middernacht tot drie uur in de ochtend. Nu regeert de Maan. Eerst wordt haar liefdesspel met de schone herder of jager Endymion - volgens de Griekse mytologie lieveling van zowel Zeus als de maangodin Selene - uitgebeeld. Dit brengt een maansverduistering teweeg, die met verbazing wordt bestudeerd door twee van de vermaardste astronomen uit de oudheid, Ptolemaeus van Alexandrië en de Perzische geleerde Zarathoestra of Zoroaster. Corybanten - zoals de extatische volgelingen van de moedergodin Cybele of Rhea heten - proberen vervolgens de maan terug te brengen door middel van een woeste heksensabbat. Hierna plunderen dieven een brandend huis terwijl de half aangeklede bewoners uit hun bed springen en met kinderen en huisdieren het vuur ontvluchten; de dieven - die zich hebben voorgedaan als brandweerlieden - worden tenslotte gevangen genomen.

Vierde bedrijf: van drie uur tot zes uur 's ochtends. Tot de dageraad heersen Slaap en Stilte terwijl de geesten van de vier elementen, Aarde, Water, Lucht en Vuur, alsook die van de vier karaktertemperamenten, Melancholisch, Sanguïnisch, Flegmatisch en Cholerisch waken. Vervolgens ziet men hoe valsemunters hun schuilplaatsen verlaten en in de smederijen de smidsen worden aangestoken. Tenslotte schijnt de Ochtendster nog aan de hemel wanneer Aurora, de godin van de dageraad, opkomt met haar twaalf Uren. Zij brengt de Opgaande Zon mee, die wordt geloofd en geprezen door zijn gevolg van Goede Geesten, te weten die van Eer, Genade, Liefde, Rijkdom, Overwinning, Roem en Vrede.